Energie-U op de koffie bij...Warmtebron

Fanny en Sander zitten deze keer met twee mensen aan de virtuele tafel: Thijs Kraassenberg en Martin Klapwijk. Beide heren zijn betrokken bij Warmtebron. Warmtebron onderzoekt of aardwarmte (geothermie) haalbaar en veilig is in Utrecht. Martin en Thijs focussen zich hierbij op omgevingsmanagement, aan het werk en communiceren met bewoners zijn belangrijke taken hierbij.

Een paar jaar terug in de tijd

Sander opent dit gesprek vanuit het archief van Energie-U: in november 2015 had hij namens Energie-U een overleg met Rob Mathlener, die kwartiermaker was van wat later Warmtebron ging heten. Het ging over geothermie, naar aanleiding van eerste plannen daarvoor die leefden bij een groep die later GOUD ging heten: Geothermie Oost-Utrecht Duurzaam. Rob Mathlener was geïnteresseerd in ervaringen met grootschalige energieproductie in en om Utrecht en vond die onder andere bij Energie-U: bij het project windpark Lage Weide. Energie-U is altijd geïnteresseerd in duurzame energieproductie en wil dat bewoners daar een ‘echte’ rol bij spelen. Ook bij geothermie.

Inmiddels is geothermie, ookwel aardwarmte, in Nederland belangrijk aan het worden als alternatief voor aardgas. Van nieuw en onbekend en voorzichtige aftastgesprekjes zoals vijf jaar geleden met Rob, naar een optie waar we in Utrecht eigenlijk niet zonder kunnen. Lees bijvoorbeeld maar onze koffiegesprekken met Daniël de Greef van Greenvis en met Joop Oude Lohuis van onze gemeente.

Warmtebron Utrecht

In Utrecht is er naast GOUD ook een ander geothermie project: LEAN. Deze twee projecten samen vormen Warmtebron Utrecht. Informatie over aardwarmte en de projecten GOUD en LEAN vind je op de website van Warmtebron. Dit artikel gaat voornamelijk over het LEAN project.

Even voorstellen

Thijs is van huis uit gedragswetenschapper en nu omgevingsmanager bij Warmtebron. “Warmtebron worstelt in deze onderzoeksfase nog met het bereiken van mensen. We proberen in ons gebied op verschillende manieren mensen te bereiken, maar we merken dat het project zonder specifieke werklocatie nog niet bij iedereen aanslaat. Daarnaast is het voor de sector ook nieuw om zo actief het contact over spannende onderwerpen aan te gaan. Van oudsher staat de techniek centraal, in moeilijke en ook Engelse termen. Daarom gaan we heel graag in op uitnodigingen zoals deze van Energie-U, zeker omdat Energie-U al kennis heeft en een aanzienlijk netwerk met een groot bereik. Daarom deden we ook graag mee met jullie kennisreeks over het energielandschap van Utrecht in 2050.

Er is nog relatief weinig ervaring met geothermie. Specifiek voor deze regio weten we ook niet wat het potentieel is. Pas na een eerste boring kunnen we een goede inschatting maken van opbrengsten. Wind- en zonne-energie zijn echt al een stap verder, want daar zijn die data al bekend. Je weet vrij goed hoeveel energie je op een bepaalde plek uit de wind en de zon haalt. Van de diepe bodem weten we dat echt nog niet in de regio Utrecht. Daarom zijn GOUD en LEAN ook onderzoeksprojecten, men moet nog bewijzen dat er iets in de grond zit wat gaat werken en ook iets gaat opbrengen.”

Martin Klapwijk is partner bij ToekomstSterk Consultancy en wordt ingehuurd door de gemeente Nieuwegein, als procesregisseur duurzame warmte. Nieuwegein heeft dezelfde stadsverwarming als Utrecht en wil die verduurzamen. Geothermie is daar een belangrijke optie voor. Martin is van huis uit sociaal geograaf en werkte voorheen als projectmanager voor de gemeente Utrecht. Vanuit die functie was hij enkele jaren geleden al betrokken bij het GOUD project: “Jullie noemden, terecht, Rob Mathlener, maar dan moeten we zeker ook Fiona van ‘t Hullenaar noemen, die vanuit ASR/Rijnsweerd de hele boel op gang bracht.”

Thijs: “Ik heb Martin niet zomaar bij dit gesprek betrokken. Hij was eerder betrokken vanuit zijn oude baan bij de gemeente Utrecht en is dit voorjaar bij het geothermie-project teruggekomen. Er kwam toen veel op Nieuwegein af en ze konden iemand als Martin daar goed bij gebruiken. Bij LEAN willen we echt samen met publieke vertegenwoordigers optrekken. We zijn samen verantwoordelijk voor ambitie en resultaat. Het is ook een publiek-privaat consortium.”

Martin: “Ik merk dat bij provincie en bij gemeente Nieuwegein de ambtenaren echt af en toe wakker geschud moeten worden. Over de betekenis van deze grote nieuwe optie, de potentie en de kansen. Ook merk ik dat dit alles zich afspeelt in verouderde wetgeving.”

Ontstaansgeschiedenis LEAN

Hoe ontstaat zo’n project als LEAN vragen wij ons af. Martin: “Lean is ontstaan vanuit initiatief bij enkele TNO’ers die mogelijkheden zagen om onderzoek in dit gebied op te zetten. Deze kansen in het gebied konden worden gecombineerd met Europese subsidie voor geothermie. Thijs: Vervolgens is het LEAN-consortium gevormd. Dat bestaat uit ENGIE als beoogd “operator”, Huisman Geo als uitvoerder en boorspecialist, drie partijen voor de bodem namelijk IF Technology, TNO en Universiteit Utrecht, ontwerpspecialist Well Engineering Partners, Energiebeheer Nederland (staatsonderneming EBN) en Eneco als afnemer van te produceren warmte, voor gebruik in de bestaande stadsverwarming. Best een grote groep dus. Voordelen van zo’n grote groep zijn kennis en risicospreiding. We weten niet wat de kans op succes is, dus potentieel zijn de partijen met z’n allen veel geld kwijt. Er is echter ook een kans dat er met z’n allen uiteindelijk geld verdiend kan worden.”

Participeren in LEAN

Daar haken we op in. Wie wordt straks eigenaar van de warmte? Wie gaat verdienen aan deze manier van verwarmen van huizen? Thijs: “De kennispartijen stappen er straks uit. Houd je over: EBN, Huisman Geo, ENGIE en Eneco. Het grootste deel van de aandelen is van EBN, een kleiner deel van ENGIE en Huisman. Die zitten er dus echt risicodragend in. Risico’s worden door het consortium verkleind, bijvoorbeeld door het aanvragen van subsidies voor onderzoek en exploitatie (SDE+). Maar het risico is vooralsnog hoog omdat het onduidelijk is of er warmte gewonnen kan worden. Financieel participeren door bewoners zien we voor dit onderzoeksproject als onverantwoordelijk omdat er een behoorlijke kans is dat de investering niet terug verdiend kan worden. Bij een volgend project is dat natuurlijk anders”

We brengen in dat bij wind- en zonnevelden hetzelfde speelt, hoewel met minder grote onzekerheden. Maar daar doen we wél aan deelname, ook financieel, door bewoners. Ook in risicovolle fases. Kijk naar de crowdfunding die nu bij Rijne Energie loopt voor het maken van een overtuigend voorstel richting de gemeente. Nul zekerheid dat er energie geproduceerd gaat worden, wel animo onder bewoners om financieel te steunen, in de vorm van een donatie dus nog zonder terugverdienkans.

Thijs:  “Het zou het participatietraject bij geothermie enorm ten goede komen als we vindingrijker worden in dit perspectief en ook de financiële betrokkenheid van bewoners en anderen. Voor financiële betrokkenheid is het denk ik nog net te vroeg. De meeste vragen en gesprekken gaan toch over veiligheid, op dat onderwerp kunnen we nog veel bereiken. Geothermie is nog vooral iets in de tuinbouw en er is een opstartend project in Den Haag, dat ook echt in de stad gaat leveren. Bovendien gaat de warmte naar het net van Eneco, daar bemoeien we ons als Warmtebron verder niet mee. Voor de toekomst zijn er samenwerkingsvormen denkbaar waarbij bewoners ook deelnemen aan de producerende kant van warmte. Super interessant idee. Eigenaarschap, zeggenschap, meedoen. Maar eerst moet deze eerste drempel genomen worden en de weerstand is vooralsnog, bij een kleine kern van bewoners, best groot. Met bewoners denken we wel samen na over bijvoorbeeld natuurvriendelijke ontwikkeling en een schadeprotocol.”

We proberen nog eens. Waarom niet nu alvast in gesprek met mensen op basis van proef-arrangementen? Om wel trekkracht vanuit de stad te krijgen. Thijs: “Misschien alvast een 2.0-versie ontwerpen van wat we nu doen en daarover doordenken? Toekomstvisioen naar voren halen. Wat mij betreft een idee om verder uit te werken. Dank.”

Vergunningentraject

En hoe zit dat dan met vergunningen? Martin: “Bij geothermie heeft de lokale overheid nauwelijks een formele rol. Het begint met een opsporingsvergunning. Een initiatiefnemer vraagt die aan bij het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Voor een groot gebied, in ons geval de halve provincie. Als de initiatiefnemer een locatie gevonden heeft voor een eerste boring, moet hij een omgevingsvergunning aanvragen. Niet bij de gemeente zoals ieder ander, maar weer bij EZK. Plus een stapeltje andere vergunningen. En een een watervergunning bij waterschap.

Een gemeente kan het rijk wel adviseren en geeft toestemming voor de afwijking van het bestemmingsplan via een ‘verklaring van geen bedenking’. Maar alle milieu-aspecten en de veiligheid worden in vergunningen vanuit EZK geregeld. De lokale bevoegdheid is hier dus erg klein.

Martin vervolgt: “De gemeente Nieuwegein wil dat haar warmtevoorziening in 2040 verduurzaamd is. Geothermie past prima in die plannen. Maar er is ook veel voorzichtigheid en angst. Er is een fanatieke groep inwoners, die gehoor vindt bij de raad. Het helpt dan niet dat de gemeente geen echte rol kan spelen als overheidsinstantie.”

Proefboringen LEAN

Over de selectie voor locaties van proefboringen in het LEAN project lazen we veel in het nieuws de afgelopen weken. Thijs vertelt er het volgende over: “Van twintig mogelijke locaties voor de eerste boring zijn we teruggegaan naar vijf en recent naar drie. Binnenkort gaan we naar één. Het is een grote bundel aan argumenten waarop geselecteerd wordt. Binnen enkele weken gaan we aan de gemeente toestemming vragen om ons onderzoek op één locatie te mogen vervolgen. Als alles dan volgens plan verloopt, wordt dat dan ook de locatie voor een eerste boring.”

Eén van de drie kansrijke plekken is Rijnenburg. Bekend van het grote energielandschap, waarvoor sinds 2016 een maatschappelijk proces loopt. Als ineens nu geothermie daarbij zou komen, gaat dat wel goed? Thijs: “Het proces met bewoners is anders. Voor het energielandschap loopt een langdurig proces waar aardwarmte geen onderdeel van uitmaakt. Inhoudelijk is het wel complementair: je kunt niet de hele warmtevraag elektrificeren, dus zijn ook bronnen van duurzame warmte nodig. Ruimtelijk gaat het in de winningsfase om een gebouw van 20 tot 30 m2, met wat ruimte eromheen.” Martin vult aan dat een boring in Rijnenburg wel ver van woningen en het huidige warmtenet ligt. Dit leidt tot hogere kosten dan een locatie dichter bij woningen.”

Maatschappelijke coalitie

Thijs: “Geothermie vraagt echt een hoge investering en de onzekerheden zijn nog heel groot. We weten nog weinig over de ondergrond maar al wel steeds meer. Het landelijke ‘Scan-project’ van EBN is voor de regio Utrecht afgerond. Wat betreft kosten moet je denken aan een bedrag van ongeveer 20 miljoen euro voor een eerste ‘doublet’ (exclusief de bovengrondse installatie en een eventueel warmtenet). Een doublet bestaat uit een productieput en een injectieput. Daarmee kunnen bij een succesvolle boring pakweg zo’n 4.000 huizen zo’n dertig jaar duurzaam verwarmd worden. Misschien meer maar dat hangt af van de hoeveelheid warmte we uit de ondergrond kunnen halen. En van de energiezuinigheid van de huizen.”

We gaan even hoofdrekenen. Doe mee: 20 miljoen investering voor 4.000 huizen komt neer op ongeveer 5.000 euro per huis. Als je daar veertig jaar warmte van hebt, hebben we het dus over 125 euro per woning per jaar. Dat is een stuk goedkoper dan de warmterekeningen van nu, ook als we een post vastrecht aftrekken voor instandhouding van het net, administratie en dergelijke. Dat klinkt erg interessant.

Daar zou je mensen en gebouweigenaren toch mee moeten kunnen interesseren? En daarmee een andere dynamiek creëren, zo suggereren we. Met nog altijd goede aandacht voor de zorgen, maar ook voor dit perspectief. “Een maatschappelijke coalitie is er nog niet,” zegt Thijs, “met corporaties, bewoners, bedrijven, banken en anderen die graag geothermie willen. Voorstanders mengen zich niet makkelijk in zo’n debat. We hebben wel meer stevigheid nodig aan de publieke kant. Moedige colleges en wethouders.”

Weerstand

Thijs: “In Nieuwegein is nu een bewonerscollectief opgericht naar aanleiding van een bijeenkomst en communicatie vanuit Warmtebron. Daarin zitten mensen met veel kennis van zaken, die Warmtebron echt uitdagen. Ik vind dat eigenlijk ook best prettig, dat we goed scherp worden gehouden. Het is ook niet onredelijk om om veilige boringen te vragen.” De dynamiek in Nieuwegein levert Martin een zorg voor schaliegas-scenario’s. Zorgen van bewoners en milieugroepen over de risico’s van dit type boringen (“fracking”) die nog geen tien jaar geleden ervoor zorgden dat politici die optie buiten de deur hielden. Sander herinnert zich nog dat de gemeente Utrecht zich omstreeks 2012 schaliegasvrij verklaarde. Diezelfde gemeente wil nu veel geothermieboringen. Thijs: één verschil is misschien al goed om te noemen: fracking is voor het project Lean uitgesloten.

Martin: “Het is wel echt een groot nadeel dat alle instrumenten bij het Rijk liggen. De lokale overheid heeft op deze manier nauwelijks mogelijkheden om vertrouwen te wekken bij haar inwoners.” Hij denkt dat het geholpen had om in een eerder stadium de bestuurlijke kaders goed georganiseerd te hebben, met de provincie en gemeente Utrecht en Nieuwegein. Het collectief eigendom benadrukken, het is van ons allemaal en Warmtebron behartigt de belangen van iedereen. “Toch kan je niet voorkomen (met Groningen in het achterhoofd) dat mensen bang zijn. Kritisch over overheidsbemoeienis. Schadeafhandeling speelt daar ook een rol in. Angst voor verzakkingen.”

ICO aardwarmte

Om op lokaal niveau vertrouwen te creëren, heeft de provincie het Informatie- en Consultatieorgaan (ICO) in het leven geroepen om ervoor te zorgen dat er een plek is waar bewoners en organisaties terecht kunnen voor objectieve informatie en onafhankelijk advies over aardwarmte in de regio Utrecht. Dit maakt een bredere en tijdige participatie mogelijk bij de introductie van aardwarmte.

Thijs: “ICO is goed bemenst, ze pakken goed hun positie in Nieuwegein.” Martin heeft echter niet het idee dat het zich al uitbetaalt. “Vanuit een onafhankelijke positie en een analytische rol zorgen wegnemen bij bewoners is heel moeilijk. Die verbinding is er nog niet, het is te academisch. Ik hoop wel dat dit ervan komt.” Mensen met klachten en zorgen kunnen terecht bij ICO als partij die onafhankelijk is in dit proces. “Maar ze vinden ons ook hoor,” vult Thijs aan.